Identitet svakog grada odraz je aktivnog djelovanja, produkcije i prezentacije svih aspekata društvenog, kulturnog i političkog života. Jedan od najpostojanijih segmenata identiteta, koji u osnovi podrazumijeva kontinuum nadogradnje kulturni je identitet- pokazatelj dinamike, vitalnosti, ekonomskog statusa i važećih sistema vrijednosti. Kulturni identitet je differentia specifica, ogledalo realnog stanja i pokazatelj sveukupnog razvoja jednog grada kao urbane cjeline.
Likovna umjetnost i vizualna kultura dio su zeničkog kulturnog identiteta, a svakako da zauzimaju i vrlo relevantno i reprezentativno mjesto unutar bosanskohercegovačkog kulturnog konteksta.
Nastanak organizovane likovne aktivnosti u Zenici vezana je, prije svega, za pojavu amaterske umjetnosti i osnivanje Likovnog kluba 1956. godine. Ovi pionirski pokušaji značili su okupljanja ljudi prilično sličnih unutrašnjih sklonosti koji su, više ili manje uspješno, realizirali svoje estetske i umjetničke ambicije. Od trenutka osnivanja Kluba, pa do trenutka formiranja Podružnice, odnosno Društva, traje jedan romantičarski period i zanesenjačka vjernost umjetničkom svijetu, bez obzira što će mnogi od njih posustati ili nestati u procijepima vlastitih neostvarenih likovnih ambicija i težnji. Oni koji su uspjeli odoljeti svim pritiscima, onim što dolaze iz ograničenosti i neplodnosti talenta, kao i onim što su se prečesto pokazivali i nametali kao ‘’provincijalni ukus’’, mogu, ako ništa drugo, posvjedočiti kolika je bila cijena njihovog odricanja za umjetnost i u ime umjetnosti, u sredini koja nije posjedovala izgrađenu likovnu tradiciju, pa ni razvijen senzibilitet prema umjetničkom radu i vrijednostima.
Novo poglavlje zeničke likovnosti započinje dolaskom prvih akademskih slikara, tada ova kulturna aktivnost počinje da se razvija i zadobija obrise stvarnog umjetničkog diskursa koji se nenapadno ali sigurno pojavljuje u društvenom i kulturnom prostoru Bosne i Hercegovine i SFR Jugoslavije. Šezdesetih i sedamdesetih godina počinje značajnija produkcija i prezentacija likovnih programa. U zeničkom Domu kulture bile su organizovane referentne izložbe jugoslovenskih umjetnika, kako samostalne tako i grupne, a tu su se zeničkoj kulturnoj javnosti, u različitim prigodama predstavljali i značajniji stvaraoci iz Bosne i Hercegovine.
Poseban je vid likovne aktivnosti zeničkih umjetnika okupljenih u Podružnici, odnosno Društvu, onaj koji ističe njihov angažman na popularizaciji likovne umjetnosti. Ovi formalni podaci govore mnogo. Naime, sa početkom XX vijeka u Bosni i Hercegovini došlo je do snažne ekspanzije domaće umjetnosti. U tom nadolazećem valu pojavila se grupa mladih autora i autorica, školovanih na srednjoevropskim umjetničkim akademijama, koji su označili pojavu moderne bosanskohercegovačke umjetnosti i značajno odredili put kojim će se ona dalje kretati. Tek pedesetak godina kasnije, Zenica se uključuje u umjetnički život Bosne i Hercegovine, prvim pionirskim koracima, iz perspektive provincijskog posmatrača.
Nekoliko decenija kasnije, postupno i nenametljivo, nastaje zanimljiv fenomen unutar jugoslovenskog kulturnog konteksta, tzv. Zenički likovni krug. Najznačajnija imena iz ovog perioda su Ljubomir Perčinlić, Anto Kajinić, Tomislav Perazić, Stjepan Totić i Mirko Marić. Djelujući u svojoj sredini bez stimulativne konkurencije podjednako orijentiranih autora, razvija se na osnovama individualnog osvješćivanja njihovih stvaralačkih ličnosti.
‘’...činjenica da je to jedina sredina, pored Sarajeva, u kojoj se može govoriti o sceni sa već formiranom tradicijom, uspostavljenim kontinuitetom i prepoznatljivim karakteristikama. U svim ostalim krajevima umjetničke pojave javljaju se individualno i sporadično’’.
Zenički likovni krug i njihova djela mogu se posmatrati u okvirima minimalizma prenaglašene jednostavnosti reduciranih motiva i plastične čistoće; infantilizma purifi ciranih i škrtih formi; prima-rnog slikarstva i nepresušnog eksperimentalnog potencijala.
Sasvim je prirodno da su Zenici industrijalizacija i intenzivan rast stanovništva donijeli usložnjavanje i sistemske promijene u samoj strukturi, a kao posljedice toga su i značajnija pomijeranja u kulturnom i umjetničkom životu grada. Kontinuirani razvoj kulturne produkcije, samim tim i likovne, prekinut će nesretne ratne okolnosti početkom devedesetih godina.
Od samih početaka i u kontinuitetu do danas, Muzej grada, a potom i Likovna galerija, osim produkci-je i organizacije likovnih programa, orijentirani su i na prikupljanje umjetničkih djela:
‘’...danas zbirka broji 600 originalnih djela rađenih raznim tehnikama i dimenzijama, iz koje se selekcijom može u svakom momentu dati nekoliko izložbi, pa i stalna postavka
galerijskog značaja, jer zbirka, po ocjeni stručnjaka, broji blizu 100 izuzetno značajnih djela od veoma istaknutih likovnih stvaralaca.’’
Do danas je likovna zbirka porasla na značajan broj inventarnih jedinica. U kolekciji se nalaze crteži, grafi ke,slike i skulpture nastale u periodu od 1916. godine, iz koje datira jelo Gabrijela Jurkića, pa sve do djela recentno datiranih.
U početku, zbirka se popunjavala direktnim obraćanjem Muzeja grada Zenice jugoslovenskim umjetnicima da u svrhu stvaranja buduće, posebne, galerije poklone poneko svoje djelo Muzeju, te naizad, redovnom djelatnošću Likovne galerije, otkupom, a u posljeratnom periodu i poklonima i donacijama.
Prema tome, sasvim je razumljivo da su na taj način prikupljena uglavnom djela savremenih umjetnika i umjetnica, odnosno onih koji su u to vrijeme bili živi. Među njima su samo šestorica rođeni krajem XIX vijeka, a od njih- trojica poklonili po jedan svoj rad iz vremena prije Drugog svijetskog rata: Gabrijel Jurkić, Petar Tiješić i Vladimir Filakovac. Ostala trojica dali su poznija djela: Karlo Afan de Rivera iz 1943. godine, Vaso Pomorišac iz 1949. godine, a Zlatko Šulentić iz početka sedme decenije.
Svi autori i autorice čija se djela nalaze u ovoj zbirci, rođeni su poslije 1900. godine, školovani u posljeratnom periodu, a djela su im nastajala pretežno u drugoj polovini XX vijeka. Najveći broj djela likovne zbirke datira iz sedme i osme decenije.
Jedno od polaznih metodskih pitanja prilikom proučavanja pojedinih pojava u umjetnosti našeg šireg kulturnog konteksta, naročito prve polovine XX vijeka, jeste problem što adekvatnijeg i tačnijeg terminološkog određivanja umjetničkih pokreta u odnosu na opšte tokove savremene umjetnosti sa kojima oni uspostavljaju duhovnu,stilsku ili formalnu srodnost. Ovaj problem je višestruko značajan:
- Zato što umjetnost jugoslovenskog kulturnog konteksta usljed specifičnih društvenih i kulturnih prilika nije dostizala nivo pune vremenske i problemske sa vodećim usmjerenjima evropske umjetnosti;
- ona se u odnosu na njih ispoljavala u stalnim manje ili više izraženim retardacijama;
- što je uslovljavalo pojavu čitavog niza prelaznih ili heterogeno oblikovanih cjelina kojima nije lako odrediti jedinstvenu stilsku oznaku;
- na našim prostorima izostaje formulacija čistih jezičkih struktura u onim vidovima u kojima ih poznaje historija umjetnosti ( impresionizam, fovizam, kubizam, ekspresionizam, apstrakcija, konstruktivističke i kinetičke tendencije itd );
- to ne znači da se ova iskustva nisu odrazila u našoj umjetnosti;
- ona na te poticaje odgovara vlastitim stavovima, što joj daje problemsku fizionomiju koja ne može biti jednostavno poistovjećena sa gibanjima u opštoj evropskoj umjetničkoj situaciji.
Dakle, prilikom proučavanja ovog umjetničkog konteksta, neophodno je koristiti jedan pogodan kritički instrumentarij koji će omogućiti njeno promatranje u najširim komparativnim okvirima, a ne striktnim i mehaničkim mjerilima, već jednom delikatnom tehnikom koja će omogućiti njeno objektivnije vrednovanje u historijskoumjetničkoj dijagnozi.
Radovi likovne zbirke iz prve polovine XX vijeka, malobrojni su ali značajni. Njihov historijsko-likovni kontekst kreće se od reminiscencija do uobličenja stilova rane moderne. Preovladavaju akademski realizmi naročito bečke, konzervativne, škole, uz simbolizam, secesiju i plenerizam kao predimpresionističku dimenziju (G. Jurkić, P. Tiješić, V. Filakovac, K. A. de Rivera, V. Pomorišac, V. Dimitrijević ).
Skupina djela koja prikazuju tematiku posljeratnog perioda obnove i izgradnje opustošene domovine svoju likovnu interpretaciju našla je u radovima sa stilskim oznakama tzv. socijalističkog realizma. U formalno- likovnom smislu pokazuju karakteristike plenerizma do raznih modifi kacija impresionisti-čke manire, a u tematsko-sadržajnom smislu, snažno veličanje tekovina narodnooslobodilačke borbe i ideologije jugoslovenskog tzv. samoupravnog socijalizma( I. Mujezinović. V. Dimitrijević, M. Mikulić).
Drugi dio likovne zbirke je krug autora i autorica koji stasavaju poslije pedesetih godina XX vijeka, što istovremeno znači jedan savremeniji pristup likovnoj problematici i potencijal promišljanja na složenijim osnovama. To je ono značajno razdoblje jugoslovenske
likovnosti koje pretenduje da se uključi u savremene evropske i svijetske umjetničke tokove.
U pitanju je vrlo raznovrstan korpus djela koji odražava duh epohe i mnoštvo derivata modernizma- od realističkih tendencija, kolorističkog ekspresionizma i rane apstrakcije, gestualne ekspresije i lirske apstrakcije do hiperrealizma i postupnog kretanja ka minimalizmu, geometriji i konstruktivističkim tendencijama.
Prema postulatima modernističkog razbijanja reda, prostora slike i spontane deformacije oblika, značajan je dio radova koji nose oznaku lirskog realizma i intimizma, stilova koji uvažavaju sezanizam i njegove tekovine (R. Mišević, B. Selmanović, N. Gvozdenović, S. Musić ); sardonska fi guracija sa nadrealnim i grotesknim elementima (N. Kavurić-Kurtović, M. Antunović ); magični realizam ili slikarstvo poetske fantastike (R. Lalić, M. Unković, S. Obralić ); hiperrealizam i slikarstvo znaka i simbola (M.Zaimović ).
Ove tendencije, ili likovno-stilske formacije, posljedica su postenformelističke obnove slike, koja se javlja početkom 1960-tih godina u jugoslovenskom umjetničkom kontekstu. Nova fi guracija, a kasnije i nova predmetnost podrazumijeva umjetničku pojavu nastalu u situaciji poslije enformela, s tim da se u slučaju drugog od ovih termina postenformelno otvaranje ne vidi kao povratak figuri koju je enformel odbacio, nego prije kao obnova ukupnog referencijalnog potencijala slike- u smislu predstave, imagea, na podlozi korištenja znakova, predmeta, a naravno i samih fi gura čije se porijeklo izvodi iz scenografi je savremene urbane okoline, iz ambijenta velikog grada.
U odnosu na ove koncepcije koje u principu uvažavaju tekovine realističkog predstavljanja i svoj likovni izraz temelje na tim osnovama, drugi korpus dijela stoji na komplementarnoj suprotnoj strani. Njihovi autori su djelimičnim ili totalnim odmakom od mimezisa ostvarivali svoje artističke naume.
U nešto širem smislu, u pitanju su razne derivacije ekspresionizma, fovizma i rane apstrakcije (V. Dimitrijević, M. Kerac, A. Ramić, rani Lj. Perčinlić ); primarno slikarstvo ( R. Tadić, E. Numankadić); autori i autorice koji su se postupno iz polja asocijativnog kretali
prema minimalizmu slike i minimalnoj formi (M. Protić, Lj. Perčinlić, K. Bogdanović, A. Kajinić, M. Marić, M. Krsmanović ); pa sve do ‘’čiste apstrakcije’’ , geometrije i konstruktivizma ( A. Srnec, M. Protić, K. Bogdanović, Lj. Perčinlić ).
Likovna zbirka Muzeja grada posjeduje i značajan broj grafičkih listova, iz druge polovine XX vijeka, najznačajnijih autora tadašnje jugoslovenske grafike. Riječ je o autorima velike stvaralačke energije i grafičke elokvencije koji su svojevremeno pripadali tzv fantastici beogradskog kruga (V. Nevjestić, E. Dragulj, Dž. Hozo, B. Kršić, R. Kragulj, H. Tikveša, M. Krsmanović, P. Waldegg ).
Za fantastiku se obično vezuje lascivan spoj racionalnog i iracionalnog, nepostojanje velikih gesta i patetike; drama je, ako postoji, suzdržana, više sugerisana u atmosferi, u detalju, nego eksplicitno naglašena. To je svijet tihe poezije, metafi zička bajka, prožet melankolijom prolaznosti svega što je bilo i što će biti.
Rađanje naše moderne umjetnosti je zaista bio spontan proces. Međutim, nametalo se pitanje njene autonomije u odnosu na realno opažen svijet, pa ipso facto i na društvo i na njegove neposredne potrebe. U takvoj sredini sloboda umjetnika da bira svoju sudbinu i svoje opredjeljenje je ograničena, uslovljena. Umjetnici sa ovih prostora više su bili u mogućnosti da otkrivaju prošlost Europe, nego da utiču na njenu budućnost. Rođeni u sredini stalnih ratova gdje se svakog trenutka sve dovodilo u pitanje, osjećali su prirodnu potrebu za pouzdanim, čvrstim, trajnim- za onim klasičnim, kanonizova-nim idealom evropske kulture. Svaki brutalan pokret ka njegovom rušenju izgledao mu je tuđ i subverzivan.
U tom krugu, možemo naći razloge zašto neki savremeni pravci u našoj umjetnosti nisu mogli pustiti korijen ili su bili preobraženi i saobraženi prilikama i atmosferi.
U temelju mnogih umjetničkih radova našeg kulturnog konteksta, prije svega naše moderne, postoji kompromis koji otvara mogućnost višestrukih čitanja i upisivanja smislova kako na formalnoj,tako i na narativnoj razini.
Osmanić Lejla